شرح صدرِ فکری

عالمان شیعه بر آنند که اگر فقیهی برای یافتن حکم خدا بکوشد و آن را به دست آورد ، دو پاداش دارد : یک پاداش برای اینکه حکم خدا را به دست آورده و پاداش دیگر برای این که کوشیده و زحمت کشیده است . اما اگر وی بکوشد و به حکم خدا دست نیابد و خطا کند ، باز هم پاداش دارد ؛ ولی یک پاداش . چرا که وی سعی خود را کرده است و زحمت کشیده است و همین کافی است که خدا یک پاداش به او بدهد که « إنّ للمُصیبِ أجرَین و لِلمُخطی أجراً واحداً »

بر این نظر فواید متعددی مترتب است ؛ از جمله این که به فقها ، بلندنظری و سعه ی صدر می دهد و آنان را به تحمل نظر دیگر فقیهان وا می دارد . همان گونه که می بینیم ، فقیهان شیعه یکدیگر را تخطئه و طرد نمی کنند و نظر مخالفشان را به استهزاء نمی گیرند و با حلم و حرمت به ارزیابی نظر هم می پردازند . شاید چندان که ملایمت و آرامش علمی در میان طبقه ی فقها ، در برابر یکدیگر ، ملاحظه می شود ، در میان طبقات دیگر نباشد .

این از ارزش های بزرگ حوزه های علمیه ی شیعی است و بیانگر اوج آزاد اندیشی علمی است .

می توان گفت قاعده ای که ذکر شد ، گر چه بین فقها مشهور است اما اختصاص به آنان ندارد و در همه ی اهل علم صادق است . مفسران و متکلمان و عالمان اخلاق نیز اگر برای یافتن حقیقت بکوشند و آن را به دست آورند ، دو پاداش دارند و در صورتی که به دست نیاورند ، یک پاداش خواهند داشت .

پس همان گونه که فقها به آرای مخالف هم احترام می گذارند و دیگری را به سبب نظرش ، مؤاخذه و ملامت نمی کنند ، دیگر علما نیز رواست همین گونه رفتار کنند. کسی حق ندارد عالمی را به سبب نظرش در مسائل کلامی و قرآنی و … مؤاخذه ی غیر علمی کند . اگر عالمی درباره ی حدود علم امام ، جسمانی بودن معراج و یا رجعت ، نظر دیگری داشته باشد ، دیگران حق ندارند وی را ملامت و سرزنش کنند که چرا نظرش چنین و چنان است . قطعاً همان گونه که فقها در نظرشان معذور و مأجورند ، متکلمان و مفسران نیز معذور و مأجور خواهند بود .

البته حساب بحث های علمی و آزادی های علمی جداست . در مقامِ بحث علمی نه تنها می توان بلکه باید برای دست یابی به نظرات صحیح ، نظرات دیگر ، بررسی و نقد شود اما حتی در همان بحث های علمی هم نباید به دیده ی تحقیر و استهزاء به طرف مقابل نگاه کرد . در همان بحث های علمی هم نباید اجازه ی تهمت پراکنی ، دروغ پراکنی و شایعه سازی داده شود .

بد نیست که به مرور برخی از اختلافاتی که بین علمای مشهور شیعه وجود داشته ، بپردازیم …

شیخ صدوق ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : قنوت در نماز واجب است و صلوات جزء تشهد نیست .

ابن أبی عقیل ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : روزه با فرو بردن سر در آب باطل نمی شود .

سید مرتضی ( علم الهدی ) ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : اگر در وضو ، دست ها از پایین به بالا شسته شود نیز صحیح است .

آیه الله سید محسن حکیم ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : کافرانِ اهل کتاب ، پاک هستند .

ابن إدریس ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : غیر شیعه و همچنین حرام زاده نجس است .

آیه الله میرزا حبیب الله کاشانی ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : تقلید از مجتهد میت ، ابتداءً جایز است .

شیخ مفید ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : إذن ولی ، در صحت نکاح دختر معتبر نیست .

شیخ طوسی ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : ربا در معدودات نیست و فقط اختصاص به مکیل و موزون دارد .

حضرات آیات ، سید محمدتقی خوانساری ^{رحمه الله} و سید یونس اردبیلی ^{رحمه الله} بر خلاف مشهور گفته اند : خرید بلیت بخت آزمایی جایز است .

از این فتاوای خلاف مشهور کم نیست اما هیچ مخالفی نگفت که فلان فقیه ، حکم خدا را زیر پا گذاشته است . حداکثر سخنی که در برابر این نظریات می گفتند ، این بود که « قول شاذّ است . » ( یعنی نادر است . )

اما در زمان حال ، اگر دانشوری با جدیت و صداقت و به کارگیری قوای ذهنی ، یعنی بدون قصور و تقصیر ، تحقیق کند و به آن جا رسد که مثلاً معراج پیامبر روحانی بود یا علمِ امام محدود است ، چه غوغایی بر پا می شود و چه اتهاماتی به زبان می آید . چه بسا که حتی تکفیر و تفسیق شود !!

در واقع باید گفت برای رسیدن به حقیقت ، دو شرط لازم است : صداقت و جدیت ( عدم تقصیر و عدم قصور )

فقط با این دو شرط است که می توان یا شاید بتوان به حقیقت دست یافت . حتی با این دو شرط نیز تضمینی برای یافتن حقیقت نیست اما امکان آن بسیار است چرا که گاهی اوقات ، حقیقت چنان پوشیده یا پیچیده است که یک فرد حتی با صداقت و جدیت نیز نمی تواند به آن دست یابد .

حال اگر کسی با به کار گیری صداقت و جدیت ، در پی حقیقت باشد اما از دست یابی به آن محروم ماند ، معذور و مأجور است و در واقع آن چه بیش و پیش از هر چیز مهم است ، نیت خالص و سعی کامل است . مهم آن است که آدمی با این دو ویژگی به دنبال حقیقت باشد ، خواه آن را به دست آورد ، خواه آن را به دست نیاورد .

در این موضوع هم نباید از اخلاق ، غافل شد و روحِ علمی چه بسا از دارایی علمی ارزنده تر باشد .

ما نباید به صِرف اختلاف قولِ کسی با اقوال مشهور ، او را تخطئه کنیم و هر برچسبی که خواستیم بر پیشانی او بزنیم . چه بسا نظر مشهور ، مطابق با واقع نباشد . نه تنها خودمان مأمور به سعه ی صدر و تحمل خطای فکری هستیم بلکه باید دیگران را نیز به همین سمت هدایت کنیم . ما باید برای حاکمیت اخلاق بکوشیم و اخلاق نیز اقتضا می کند که در مقام بحث های علمی نیز اگر قرار است ، ردی و انکاری باشد ، باید منصفانه و عادلانه و به قصد آشکار شدن حقایق باشد .

به نظرم می آید که ما همواره بیش از حد بر نظرات خودمان و نظرات بزرگان خودمان ، تعصب داشته ایم و همین تعصب ، در بسیاری اوقات ، مانعِ کشف حقیقت شده است . ما نه تنها نباید منادِی تعصب باشیم که حتی تعصب را باید از بین ببریم .

چرا فقیهی به محض اعلام نظری شاذ و متفاوت با انواع برخورد های ناپسند مواجه می شود . چرا من و شما به خودمان اجازه می دهیم که به آسانی ، همه ی اخلاقیات را زیر پا گذاشته و کسی را که سال های متمادی از عمرش را در مسیر اکتساب و تحصیل علوم دینی و مسائل معنوی گذرانده ، بی سواد ، نفهم ، غیر مؤمن ، غیر انقلابی و … بنامیم . به راستی که آیا یقینمان به معاد ، ما را از ارتکاب این اعمال باز نمی دارد و یا حداقل ، ما را به فکر وا نمی دارد …

به قول مرحوم دکتر علی شریعتی ^{رحمه الله} :

همیشه مقلد ها از اصلشان بیشتر افراط می کنند .

جای بسی تأمل دارد !

۱) قسمتی از مطالب مذکور متعلق به کتاب «همه ی ما برادریم» اثر جناب آقای محمد اسفندیاری می باشد .

۲) برای موارد بیشتر می توانید به کتاب های مختلف الشیعه فی احکام الشریعه و ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی مراجعه کنید .